فرق نرم‌افزار آزاد، اوپن‌سورس و فری‌ور
چون دیدم توی خیلی از گروه‌ها درمورد این موضوعات بحث می‌شه و بعضی‌ها هنوز نمی‌دونن دقیقاً چه فرقی بین نرم‌افزار آزاد، نرم‌افزار متن‌باز، برنامه‌های رایگان (Freeware) و مدل فریمیوم (Freemium) هست، گفتم یه مطلب کامل بنویسم که هم خودم یه بار جمع‌بندی کرده باشم، هم اگه کسی بعداً پرسید، به‌جای اینکه دوباره توضیح بدم، فقط لینک اینو بفرستم!
موضوع اینه که خیلی‌ها وقتی یه نرم‌افزار رایگان پیدا می‌کنن، فکر می‌کنن همه‌چیزش در اختیارشونه و می‌تونن هر کاری بخوان باهاش بکنن. ولی ماجرای واقعی پیچیده‌تر از این حرفاست. یه نرم‌افزار ممکنه رایگان باشه، ولی بسته (یعنی نتونی تغییرش بدی). یه نرم‌افزار دیگه ممکنه متن‌باز باشه، ولی آزادی کامل نده. یه سری نرم‌افزارها هم کلاً آزاد هستن و بهت کنترل کامل می‌دن. خلاصه، اگه ندونی با چی طرفی، ممکنه تو دام تبلیغات یا محدودیت‌های عجیب بیفتی.
مثلاً تا حالا دقت کردی که چرا ویندوز گاهی اوقات مجانی عرضه می‌شه، ولی همچنان توش کلی محدودیت داری؟ یا چرا اندروید یه سیستم‌عامل متن‌باز حساب می‌شه، ولی نسخه‌ای که روی گوشی‌های سامسونگ و شیائومی نصبه، پر از نرم‌افزارهای بسته و محدودیت‌های مختلفه؟ یا چرا یه سری برنامه‌ها مثل زوم (Zoom) یا اسپاتیفای (Spotify)، هم رایگان هستن هم پولی؟
توی این مطلب می‌خوام همه‌ی اینا رو توضیح بدم. می‌گم دقیقاً چی به چی هست، فلسفه‌ی پشت هر کدوم چیه، کجاها ممکنه گیج بشی، کجاها باید بیشتر دقت کنی، و چطوری بفهمی یه نرم‌افزار واقعاً بهت آزادی می‌ده یا فقط یه تله‌ی بازاریابیه.
بریم سراغ اصل ماجرا.
نرم‌افزار آزاد (Free Software) – آزادی، نه فقط رایگان بودن
اول از همه، باید یه سوء‌تفاهم رایج رو برطرف کنیم: "نرم‌افزار آزاد" به معنی "نرم‌افزار رایگان" نیست. اینجا آزاد (Free) به معنی آزادی است، نه مجانی بودن. برای همین هم همیشه می‌گن:
"Free as in Freedom, not Free as in Free Beer"
("آزاد مثل آزادی بیان، نه رایگان مثل یک لیوان آبجو")
نرم‌افزار آزاد یعنی نرم‌افزاری که بهت این ۴ تا آزادی رو بده:
- بتونی هرجوری خواستی ازش استفاده کنی.
- بتونی کدش رو بررسی کنی و تغییر بدی.
- بتونی نسخه‌ی اصلی رو بدون تغییر منتشر کنی.
- بتونی نسخه‌ی تغییر‌یافته‌ی خودت رو منتشر کنی.
اگه یه نرم‌افزار این آزادی‌ها رو نده، نرم‌افزار آزاد محسوب نمی‌شه، حتی اگه رایگان باشه!
چند مثال از نرم‌افزارهای آزاد:
- گنو/لینوکس (GNU/Linux) → یه سیستم‌عامل کاملاً آزاد که می‌تونی تغییرش بدی، بفروشیش، نسخه‌ی خودتو بسازی و هرکاری که خواستی بکنی.
- لیبره‌آفیس (LibreOffice) → یه جایگزین آزاد برای مایکروسافت آفیس که می‌تونی توش هر تغییری بدی.
- گیمپ (GIMP) → یه نرم‌افزار ویرایش عکس که آزاد و رایگانه، ولی اگه دلت خواست می‌تونی یه نسخه‌ی جدید ازش بسازی و منتشر کنی.
حالا شاید بپرسی پس چرا بعضی نرم‌افزارهای آزاد فروخته می‌شن؟ جواب اینه که نرم‌افزار آزاد بهت اجازه می‌ده بفروشیش، ولی از اون‌جایی که همه می‌تونن به رایگان منتشرش کنن، معمولاً نسخه‌ی رایگانش هم همیشه در دسترسه.
نرم‌افزار متن‌باز (Open Source) – یه نگاه عمل‌گرایانه‌تر
حالا بیایم سراغ "متن‌باز" (Open Source). اینجا اوضاع کمی پیچیده‌تره. نرم‌افزارهای متن‌باز کد منبعشون در دسترسه، ولی ممکنه یه سری محدودیت داشته باشن.
فرق اصلی بین "نرم‌افزار آزاد" و "نرم‌افزار متن‌باز" اینه که نرم‌افزار آزاد یه جنبش فلسفیه، ولی متن‌باز یه مدل توسعه‌ی نرم‌افزاره.
چند مثال از نرم‌افزارهای متن‌باز:
- اندروید (Android) → هسته‌ی اندروید متن‌بازه، ولی گوگل یه عالمه نرم‌افزار بسته مثل پلی‌استور رو روی گوشی‌ها نصب می‌کنه.
- کرنل لینوکس → هسته‌ی لینوکس متن‌بازه، ولی بعضی شرکت‌ها مثل رد هت (Red Hat) نسخه‌ی تجاری و محدودتر ازش می‌سازن.
- مای‌اس‌کیوال (MySQL) → یه پایگاه داده‌ی معروف که متن‌بازه، ولی نسخه‌ی تجاریش رو اوراکل می‌فروشه.
نرم‌افزار رایگان (Freeware) – مجانی، ولی بدون آزادی
برنامه‌های رایگان، نرم‌افزارهایی هستن که مجانی ارائه می‌شن، ولی معمولاً هیچ آزادی‌ای بهت نمی‌دن.
چند مثال از Freeware:
- واتس‌اپ (WhatsApp) → رایگانه، ولی هیچ کنترلی روش نداری.
- اسکایپ (Skype) → یه نرم‌افزار رایگان برای تماس تصویری، ولی بسته و اختصاصی.
- ادوبی ریدر (Adobe Reader) → رایگانه، ولی نمی‌تونی تغییرش بدی یا نسخه‌ی جدیدش رو منتشر کنی.
مدل فریمیوم (Freemium) – رایگان، ولی با محدودیت‌های حساب‌شده
مدل فریمیوم ترکیبی از نرم‌افزار رایگان و تجاریه. تو نسخه‌ی پایه‌ی نرم‌افزار رایگانه، ولی برای امکانات پیشرفته باید پول بدی.
چند مثال از Freemium:
- اسپاتیفای (Spotify) → نسخه‌ی رایگانش تبلیغ داره، ولی برای حذف تبلیغات باید پول بدی.
- دراپ‌باکس (Dropbox) → مقدار مشخصی فضا رایگان می‌ده، ولی برای فضای بیشتر باید هزینه کنی.
- زوم (Zoom) → تماس رایگان داره، ولی اگه بیشتر از ۴۰ دقیقه بخوای باید اشتراک بخری.
نتیجه‌گیری – فلسفه‌ی پشت این مفاهیم چیه؟
تا اینجا، یه دور کامل زدیم و دیدیم که نرم‌افزار آزاد، متن‌باز، رایگان (Freeware) و فریمیوم (Freemium) دقیقاً چی هستن. ولی هنوز یه سؤال اساسی باقی می‌مونه: چرا اصلاً این تقسیم‌بندی وجود داره؟ چرا یه نرم‌افزار باید آزاد باشه؟ چرا یه نرم‌افزار فقط متن‌بازه ولی آزاد نیست؟ چرا بعضی‌ها یه نسخه‌ی رایگان می‌دن و بعد ازت پول می‌گیرن؟
برای جواب دادن به این سؤال‌ها، باید یه قدم عقب‌تر بریم و نگاه کنیم که فلسفه‌ی پشت هر کدوم از این مدل‌ها چیه.
نرم‌افزار آزاد: فلسفه‌ی آزادی، نه فقط تکنولوژی
ماجرای نرم‌افزار آزاد با یه سؤال شروع شد: "اگه کاربری نتونه نرم‌افزاری که استفاده می‌کنه رو کنترل کنه، پس کی اون رو کنترل می‌کنه؟"
ریچارد استالمن، بنیان‌گذار جنبش نرم‌افزار آزاد، اینو یه مسئله‌ی اخلاقی می‌دونست. از دید اون، وقتی یه شرکت نرم‌افزاری می‌سازه که بسته‌ست و کسی نمی‌تونه تغییرش بده، یعنی اون شرکت روی کاربرانش تسلط داره. یعنی تو فقط یه مصرف‌کننده‌ای که باید هرچی شرکت گفت، قبول کنی.
ولی وقتی یه نرم‌افزار آزاده، یعنی تو، کاربر، حق داری که بدون اجازه گرفتن از کسی، اون رو تغییر بدی، منتشرش کنی، برای خودت بهینه‌ش کنی و به هر شکلی که می‌خوای ازش استفاده کنی. اینجا موضوع فقط تکنولوژی نیست، موضوع کنترل و آزادی فردیه. نرم‌افزار آزاد یعنی تو قدرت داری، نه یه شرکت خاص.
به همین دلیل، نرم‌افزار آزاد یه جنبش فلسفی-اجتماعیه. یه جور مبارزه علیه کنترل شرکت‌ها روی دنیای دیجیتال. به همین خاطره که طرفدارای نرم‌افزار آزاد بهش فقط به چشم یه مدل توسعه‌ی نرم‌افزار نگاه نمی‌کنن، بلکه به چشم یه حق انسانی می‌بیننش.
نرم‌افزار متن‌باز: نگاه عمل‌گرایانه به همکاری
برخلاف نرم‌افزار آزاد که بیشتر یه جنبش فلسفیه، نرم‌افزار متن‌باز بیشتر روی توسعه‌ی مشارکتی و کارایی تمرکز داره. طرفدارای متن‌باز معتقدن که وقتی کد یه نرم‌افزار باز باشه، کیفیتش بهتر می‌شه، اشکال‌ها سریع‌تر برطرف می‌شن، نوآوری سریع‌تر اتفاق می‌افته و همه می‌تونن توی پیشرفت نرم‌افزار نقش داشته باشن.
ولی یه تفاوت کلیدی با نرم‌افزار آزاد داره: متن‌باز الزاماً به آزادی کاربر اهمیت نمی‌ده. برای مثال، ممکنه یه شرکت یه نرم‌افزار متن‌باز منتشر کنه، ولی همچنان بعضی محدودیت‌ها رو توی مجوزش بذاره که اجازه نده نسخه‌ی تغییریافته‌ش رو آزاد منتشر کنی.
فلسفه‌ی پشت متن‌باز بیشتر اینه که "بیایم با هم کار کنیم که نرم‌افزارها بهتر بشن." برای همین هم شرکت‌هایی مثل گوگل، مایکروسافت، اپل، و آمازون کلی پروژه‌ی متن‌باز دارن، چون می‌دونن که این مدل توسعه براشون سودمنده. ولی این به این معنی نیست که این شرکت‌ها به آزادی کاربران اهمیت می‌دن؛ اون‌ها از متن‌باز استفاده می‌کنن چون براشون اقتصادی‌تره و توسعه‌ی نرم‌افزارهاشون سریع‌تر پیش می‌ره.
پس فلسفه‌ی متن‌باز، یه چیز عملی و تجاریه: "بیایم کد رو باز کنیم که بقیه کمک کنن، ولی همچنان کنترل رو دست خودمون نگه داریم."
نرم‌افزار رایگان (Freeware) و فریمیوم (Freemium): تجارت و مدل کسب‌وکار
نرم‌افزارهای رایگان (Freeware) و فریمیوم (Freemium) کلاً یه داستان دیگه دارن. اینا نه بحث آزادی مطرح می‌کنن، نه مشارکت در توسعه، بلکه کاملاً مدل‌های تجاری هستن.
نرم‌افزارهای رایگان معمولاً یا برای تبلیغات منتشر می‌شن، یا برای جمع‌آوری اطلاعات کاربران، یا برای این که بعداً خدمات پولی بهت بفروشن.
مثلاً واتس‌اپ چرا رایگانه؟ چون پشتش یه شرکت میلیارد دلاریه که از داده‌های کاربرانش پول درمیاره.
مدل فریمیوم هم یه استراتژی تجاریه: "یه چیزی بهت رایگان می‌دیم، ولی برای امکانات بهتر باید پول بدی." این مدل به این خاطر جواب می‌ده که آدم‌ها دوست دارن یه چیزی رو اول امتحان کنن و بعد اگه خوششون اومد، برای نسخه‌ی کاملش پول بدن.
پس فلسفه‌ی پشت Freeware و Freemium اینه که "کاربر رو جذب کن، بعد یه جوری ازش درآمد بساز." این مدل ممکنه از تبلیغات، فروش اطلاعات، یا فروش امکانات اضافه پول دربیاره.
جمع‌بندی نهایی – پس فرق اینا توی فلسفه‌شونه
۱. نرم‌افزار آزاد → فلسفه‌ش آزادیه. بهت اختیار کامل می‌ده، چون باور داره که کاربر باید کنترل کامل روی نرم‌افزار داشته باشه.
۲. نرم‌افزار متن‌باز → فلسفه‌ش بهینه‌سازی توسعه‌ست. کد رو باز می‌کنه که بقیه کمک کنن، ولی لزوماً همه‌ی آزادی‌ها رو نمی‌ده.
۳. نرم‌افزار رایگان (Freeware) → فلسفه‌ش تجارته. رایگان می‌ده که کاربر جذب کنه و بعد از یه راه دیگه درآمد بسازه.
۴. فریمیوم (Freemium) → فلسفه‌ش اینه که اول کاربر رو بیاره تو، بعد نسخه‌ی حرفه‌ای رو بهش بفروشه.
اگه این فلسفه‌ها رو بفهمی، دیگه هیچ‌وقت قاطی نمی‌کنی که چرا بعضی نرم‌افزارا رایگانن ولی محدودیت دارن، چرا بعضی‌ها متن‌بازن ولی آزادی کامل نمی‌دن، و چرا نرم‌افزار آزاد از همه‌ی اینا متفاوت‌تره.
پس دفعه‌ی بعد که یکی گفت "این برنامه رایگانه، پس چرا باید نگرانش باشم؟" می‌تونی بگی:
"رایگان بودن مهم نیست، مهم اینه که چقدر روی چیزی که داری استفاده می‌کنی، کنترل داری."
اینجاست که تفاوت واقعی معلوم می‌شه.
کامنت‌ها
نظر خودتان را بنویسید! با هر حساب متصل به فدیورس می‌توانید نظر خود را بنویسید (مانند ماستودون)
بارگیری کامنت‌ها...